کتابت قرآن نستعلیق هم مورد اقبال خوشنویسان است و هم با انتقاداتی روبه رو است. آنچه در این میان مهم‌تر جلوه میکند، این است که کشورهایی که خوشنویسی را از ما به ارث برده‌اند، اکنون با بومی‌سازی آن، به یک خط ملی و واحد رسیده‌اند و روی آن سرمایه‌گذاری‌های شایانی کرده‌اند، اما ایرانیان با داشتن سابقه چندصد ساله در زمینه خوشنویسی و اختراع و طراحی خطوط زیبا و بی نظیر، همچنان به یک خط واحد نرسیده‌ایم و به خط عثمان طه اقبال نشان می‌دهیم و شاهکارهای هنرمندان خود را به فراموشی سپرده‌ایم. کتابت قرآن با شیوة نستعلیق که عروس خطوط اسلامی است، رونق چندانی نیافته و از متقدمین تا معاصرین دارای کارنامه بسیار کم برگی است. در این جا این سوال مطرح می شود که چرا هنرمندان نستعلیق نویس اقبال کمی به کتابت قرآن داشته اند؟
عدم همسازی نگارش آیات قرآنی به زبان عربی با خط نستعلیق در آثار بعضی از شاعران به عنوان پاسخ این پرسش آمده و صاحب نظران نیز از آن به معنای اهمیت تقدم محتوا بر ظاهر یاد کرده اند. مثلاً در این بیت شاعر کشمیری آمده است:
عشق را شرط نـیست رعنـایـی همچو مصحف به خط نستعلیق
که مراد از آن عدم انطباق زبان و نگارش قرآن با شیوه نستعلیق است و در حقیقت به بیان این مسأله میپردازد که بین شیوه نگارش خط نستعلیق با آیات عربی قرآن به سادگی نمی توان ارتباط زیباشناختی برقرار کرد و یکی از دلایل عدم رونق قرآن نویسی به خط نستعلیق همین است. استاد نجیب مایل هروی نیز در مورد این عدم رونق معتقد است که بین خط و زبان به مرور زمان پیوندی حاصل میشود که این امر موجب مقبول افتادن خط و پسند آن در نزد بینندگان میگردد و از این نظر خط نسخ در نگارش قرآن از این اقبال عمومی برخوردار شده است. مثال گویاتر این پیوند ارتباط خط نستعلیق با شعر فارسی و به عنوان نمونه شعر حافظ است که گویی حافظدوستان شعر او را در لباس نستعلیق می پسندند.
جدای از مسأله پیوند خط و زبان که امری پذیرفتنی است باید از منظر رسم الخط عربی و اصولا ویژگی اعراب گذاری های این خط به عنوان یک عامل مهم در بیرهرو ماندن نستعلیق نویسی قرآن یاد کرد. در حقیقت خوشنویسی که قصد دارد قرآن را به خط نستعلیق به نگارش در آورد با چند مشکل اساسی روبه روست، مانند اینکه در نستعلیق یکی از معیارهای زیبایی سوار کردن حروف و کلمات است که این نکته در مواجهه با اعراب گذاری موجب ناخوانا بودن آیات قرآنی میشود. یا اینکه نگارش آیات قرآنی با خط نستعلیق معمولاً به فاصله بیشتر حروف و کلمات منجر میگردد که این امر تعادل و نسبت سیاهی حروف و سفیدی صفحه را به هم میزند و موجب غلبه سفیدی میشود و نتیجه آن است که از عیار زیبایی نستعلیق میکاهد. برای این که مسأله به خوبی روشن شود کافی است قطعه نستعلیق مشهور سورة حمد اثر میرعماد را مورد بررسی قرار دهیم. در این قطعه آیات عربی بدون اِعراب گذاری نوشته شده و تمام قواعد نستعلیق در آن رعایت شده و خواننده نیز تصور نمیکند که با یک متن عربی روبه روست. حال اگر صفحه قرآن نستعلیق را که در آن تمام اِعراب گذاریها انجام شده است بررسی کنیم در مییابیم که این نزدیکی بین حروف و کلمات و ترکیب به راحتی تحقق نمییابد. اینها و موارد دیگری که از عوامل پنهان و ناشناختهاند موجب شدهاند که کتابت قرآن به خط نستعلیق رونق نیابد
تاریخ نستعلیق نویسی قرآن بسیار کم برگ است. آن ماری شیمل از قرآنی نستعلیق به خط شاه محمود نیشابوری که در نیمه اول قرن شانزدهم میلادی که به شاه طهماسب تقدیم شده است، یاد میکند و در همانجا اشاره دارد که این مصحف یکی از چند نمونة یک قرآن کامل نوشته شده به شیوة نستعلیق است که از نظر زیباشناختی کاملاً با شیوه عربی نمیخواند. در دوره قاجاریه نیز قرآنهایی به خط نستعلیق محمد حسین دماوندی و میرزا اسدا... شیرازی نوشته شده است که تعداد قابل توجهی بر آمار قران های نستعلیق نیفزوده است. سوای چند مورد در دوره قاجار و یک مورد در دوره پهلوی به قلم استاد حسین میرخانی، رونق قرآن نویسی به خط نستعلیق به عصر انقلاب اسلامی باز میگردد که در سال 1379 اولین همایش نگارش قرآن مجید به خط نستعلیق، نقطه عطفی برای تبلور این توانایی در بین نستعلیق نویسان قرآننگار به شمار میآید، به نحوی که در 21 رمضان آن سال بیش از یکصد و هشتاد خوشنویس از گوشه و کنار کشور پس از دیدن آموزشهای تئوری و عملی و برپایی کارگاههای تخصصی، متن قرآن را در سالن اجلاس سران به رشته تحریر درآوردند. ارائه دستاوردهای فنی آن حرکت مهم فرهنگی و همچنین ایجاد شرایطی برای رفع و رجوع ایرادهای نگارشی و وجود جزوه راهنما باعث شد که جمعی از خوشنویسان دلداده، کتابت قرآن به خط نستعلیق را مورد اهتمام قرار دهند. که در ادامه نگاهی گذرا به اسامی تعدادی از این خوشنویسان خواهیم داشت.
قرآن به خط زنده یاد استاد سید حسین میرخانی
اوج کتابت قرآن به خط نستعلیق در کارنامه هنری مرحوم استاد سید حسین میرخانی، استاد ارشد انجمن خوشنویسان ایران ثبت و ضبط میباشد. زیرا تا کنون اهتمامی چنین ارزشمند در این زمینه تحقق نیافته است. استاد حسین میرخانی که میراث هنری نستعلیق را به تمام وکمال به تصرف خود در آورده بود، مایه اصلی هنری خویش را از شاگرد مستقیم مکتب کلهر یعنی آقا سید مرتضی برغانی که پدر او بود دریافت کرد و در یک زندگی هنری پُر برگوبار از دوازه سالگی به امر کتابت پرداخت، ارمغان این سلوک والای هنری دهها کتاب کوچک و بزرگ است. شیوه مرحوم استاد سید حسین میرخانی در خط نستعلیق هر آنچه را که مزایای یک شیوه پسندیده به شمار میرود، در خود جمع کرده بود. مرحوم استاد سید حسین میرخانی دوبار قرآن را به طور کامل به قلم نستعلیق به نگارش درآورد. قرآن نخستین همراه با ترجمه استاد الهی قمشهای به قطع وزیری هشت بار به چاپ رسید و کتابت دومین قرآن نیز از سال 1338 آغاز و در سال 1344 به مدت شش سال به انجام رسید. این قرآن با فهرست حواشی و در قطع رحلی و بدون ترجمه به دوستداران تقدیم گردید. نقل است که استاد حسین برای سومین بار کتابت قرآن را آغاز کرد که این امر تا جزء 18 ادامه یافت اما از آن پس به دلیل بیماری چشم قادر به ادامه آن نشدند. در زمینه ارزش هنری قرآن دوم استاد حسین میرخانی، استاد کیخسرو خروش در جایی نوشتهاند که دومین قرآن به خط استاد از اُمّهات آثار کتابت نستعلیق درتمام ادوار تاریخ هنر خط می باشد. استاد خروش در مورد این اثر معتقد است که به رغم مشکلات خاص تحریر متن عربی به نستعلیق که از آن میان میتوان به علامتگذاری و اعراب، ایجاد فاصله در کلمات و مفردات، ایجاد نقص در ترکیب به خاطر مراعات و محدودیت در ایجاد کشیده اشاره کرد، باید اذعان داشت که در کتابت قرآن دوم استاد، بیننده نه تنها هیچ گونه احساس کمّی و کاستی در ترکیب سطور نمیکند، بلکه صفحاتی را در مقابل خود میبیند که در اوج زیبایی نوشته شده اند، گویی که این خط برای اولین بار به منظور تحریر یک قرآن در نهایت زیبایی نوشته شده است، دوایر فوق العاده استادانه کرسی شدهاند که هیچ نستعلیق نویسی تا کنون نتوانسته است در عین رعایت شیوه نستعلیق در نگارش یک متن عربی تا این حد موفق باشد. این اثر والای هنری در سال 1387 توسط آستان قدس رضوی چاپ شده است.
قرآن به خط استاد سیف¬الله یزدانی
بعد از انقلاب اسلامی قرآن دیگری که با شیوه نستعلیق به چاپ رسیده، قرآنی است که مرحوم سیفالله یزدانی به رشته تحریر درآورده است. مرحوم یزدانی از استادان انجمن خوشنویسان ایران بود. او کتابت قرآن را تا مراحل انتهایی انجام داد اما چاپ این اثر بزرگ پانزده سال پس از درگذشت وی در سال 1376 اتفاق افتاد. قرآن یزدانی در قطع سلطانی روانه بازار شد. سر سورهها به خط استاد اخوین و سورههای باقیمانده نیز توسط همکاران مرحوم یزدانی در انجمن خوشنویسان تحریر شده است. تذهیب حواشی و صفحات نخستین قرآن به خامه زرکش تذهیبگر پرکار، محمد طریقتی انجام شده است. قرآن یزدانی فاقد ترجمه بوده و به شمارگان 5000 جلد همراه با جعبة نفیس و جلد گالینگور چاپ شده است. با این حال خط مرحوم یزدانی گرچه امانتدار شیوة استاد بزرگ نستعلیق مرحوم علی اکبر کاوه حقیقی است اما به لحاظ جایگاه هنری بعد از قرآن مرحوم استاد سید حسین میرخانی قرار میگیرد.
قرآن به خط مرحوم سید حسن سخاوت
مرحوم سخاوت یکی از مدرسان انجمن خوشنویسان ایران و از شاگردان استاد سید حسین میرخانی بود که با همتی والا توفیق یافت دو بار نگارش قرآن را به نستعلیق انجام دهد و هر دو نسخه را نیز به معنی فارسی مزین کند. قران خط نستعلیق سخاوت یکی از نفیسترین نمونههای چاپ شده قرآن و دستآورد سترگ انتشارات بهجت است که متن و ترجمه کل قرآن کریم به خط نستعلیق با خطاطی استاد حسن سخاوت و تذهیب بینظیر کل صفحات قرآن برگرفته از هنر و معماری اسلامی و با ترجمه الهی قمشهای همراه است.
قرآن به خط سرکار خانم فریبا مقصودی
ایشان همسر ادیب فرزانه استاد محمد علی سلطانی بوده و از کاتبان پر کار به شمار می آیند. وی تاکنون دوبار توفیق کتابت قرآن به خط نستعلیق را داشته که یکی از دو قرآن ایشان به چاپ رسیده است.
قرآن به خط استاد مجید فدایی منش
دیگر قرآن کتابت شده به خط نستعلیق با همت سترگ هنرمند خوشنویس و مدرس انجمن خوشنویسان ایران، مجید فدایی منش رقم یافته است. این اثر پس از چاپ اول در سال 1379 از اقبال گستردهای برخوردار شده است. فدایی منش از نستعلیق نویسان ناب به شمار میرود و کتابت ارکان ادب ایران را تا سقف پنجاه هزار بیت به انجام رسانده است. اما این پشتوانه و کوله بار سنگین هرگز او را از تلاشهای نو برحذر نداشته است. فدایی منش اظهار میدارد از این که در ایران قرآن نویسی به خط نستعلیق به عنوان یک حرکت هنری جدی تلقی نمیشود بسیار اندیشناک است. او این نکته را که خط عربی با نستعلیق خوانا نمیشود، ردّ نموده و معتقد است که این توانمندی خوشنویس است که میتواند خطی خوانا و مورد استفاده مردم فراهم آورد. بر این اساس وی با ملاحظاتی در اِعراب گذاری و هندسه خط در وادی کتابت نستعلیق قرآن وارد شد. صفحات قرآن فدایی منش با رعایت فواصل بین مفردات و کلمات تحریر شده است. هر صفحه دارای دوازده سطر و ختم سطر پایانی با انتهای آیه مصادف شده و در برآوردن این منظور او زحمات طاقت فرسایی را به جان خریده است. لازم بهذکر است قرآن نویسان بعدی هر کدام به چیدمان صفحات این قرآن از نظر فنی نظر داشته اند. ضمناً تجربیات استاد فدایی منش در همایش نگارش قرآن بسیار کار آمد بود و به کار بسیاری از علاقمندان آمد. با ملاحظه صفحات قرآن باید اذعان داشت خوانایی و اعراب گذاری بجا و به موقع را رعایت کرده به همین دلیل قرآن او فاقد فشرده نویسی و سوار کردن حروف کلمات است. سطرهای قرآن فدایی منش در افق حرکت میکنند و برای تحقق این کار دایرهها جمع و جورتر شده و دُمهای حرف میم از نظر ارتفاع به حداقل رسیده است. کار دیگری که او انجام داده این است که از همپوشانی حروف در اتصالات تا آنجا که برایش مقدور بوده و ضوابط و مقررات هندسه خط اجازه میداده کاسته است. او با به دست آوردن این تجربه گران سنگ، نگارش قرآن دوم به خط نستعلیق را نیز به انجام رسانده است. همت مستدام او را در این راه از خداوند بزرگ طلب میکنیم.
قرآن به خط استاد محمد صادق احدپور
نگارش قرآن نستعلیق دیگر مربوط به استاد محمدصادق احدپور است. احدپور از همکلاسیهای آقای فدایی منش در کلاس خط استاد عباس اخوین است و در حال حاضر علاوه بر تدریس خط، کتابت قرآن نویسی را به پایان رسانده، اما تا کنون این قرآن چاپ نشده است.
قرآن به خط استاد داوود رواسانی که هنوز چاپ نشده است.
رآن به خط رضا آسمانی که هنوز چاپ نشده است.
قرآن به خط استاد منوچهر نوح سرشت
قرآن به خط آقای میثم خادمان در سه نوبت که هنوز چاپ نشده و قرآن اوّل ایشان به آستان قدس رضوی هدیه شده است.
قرآن به خط آقای حسین نوروزی که هنوز چاپ نشده است.
قرآن به خط خانم ناهید دشتدار
خانم ناهید دشتدار متولد سال 1361 و شاگرد خوشنویسان گرامی مصطفی عابدینی و استاد حسن آهنگران است. وی کتابت قرآن را از ماه مبارک رمضان 1385 آغاز و در عید غدیر 1388 به انجام رسانده است. هر جز قرآن مجید در 20 صفحه و هر صفحه شامل 12 سطر با دانگ قلم کتابت می باشد.
قرآن به خط استاد حمید ساسانی که هنوز چاپ نشده است.
قرآن به خط استاد حسین جعفری تبار
استاد حسین جعفری تبار دوبارقرآن را به نستعلیق کتابت کردند که یک مورد آن توسط نشر اسوه چاپ شده است.
قرآن به خط آقای حسین رنجبران همدانی
قرآن به خط آقای محمد حبیبی
قرآن استاد حبیبی در سال 1384 کتابت و چاپ آن در سال 1391 توسط انتشارات وزین سرمدی انجام شده است. قرآن نستعلیق استاد حبیبی در 1232 صفحه شامل 604 صَفحه متن قرآن به خط نستعلیق و 604 صفحه ترجمه و 6 صفحه قبل از آغاز متن قرآن و 12 صفحه مؤخره میباشد و همراه با قلم قرآنی عرضه شده است.